"Józef Bocheński - komisarz SG" - Waldemar Bocheński - Almanach Muszyny 2009

JÓZEF BOCHEŃSKI KOMISARZ STRAŻY GRANICZNEJ

Józef Bocheński urodził się 19.03.1899 r. w Chełmie, w zaborze rosyjskim, jako najmłodsze dziecko w rodzinie Aleksandra Bocheńskiego i Wandy z domu Fogel. Miał starsze rodzeństwo: brata Wacława (ur. 29.09.1892 r. w Chełmie) i siostrę Helenę (ur. 1895 r. w Stołpiu, pow. chełmski). W wieku pięciu lat, podczas starć demonstrantów z kozakami, do jakich doszło na początku 1905 roku, stracił ojca.

Po ukończeniu czterech klas szkoły średniej, bez wiedzy i zgody matki, 5.10.1915 r. – w wieku 16 lat – wstąpił do 2 Pułku Piechoty Legionów (II Brygady Legionów). O tym fakcie wiedział tylko jego starszy brat, Wacław, który wraz z nim stawił się tego samego dnia w punkcie werbunkowym i także wstąpił do Legionów. Józef i Wacław Bocheńscy przeszli cały szlak walk 2 pp w kampanii wołyńskiej. W 1917 roku Józef ukończył w Legionach szkołę podoficerską.
Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 roku 2 pp w składzie Korpusu Posiłkowego został przerzucony do Galicji na tyły frontu, w rejon Czerniowiec, i przekazany do dyspozycji władz austriackich. W nocy 15/16.02.1918 r., podczas próby przebicia się II Brygady przez front austriacko-rosyjski pod Rarańczą dla połączenia z II Korpusem Polskim, Józef Bocheński dostał się do niewoli austriackiej i został internowany w Szeklancze. Do 1.11.1918 r. przebywał w obozie jenieckim w Huszt (Węgry). W II Brygadzie, która podczas I wojny światowej jako jedyna walczyła z armiami wszystkich państw zaborczych, Józef Bocheński w stopniu st. żołnierza przez 17 miesięcy pełnił funkcję sekcyjnego i zastępcy d-cy plutonu (pluton tworzyły cztery drużyny liczące po 10 żołnierzy) w 8 kompanii (II baon).

Po powrocie do Polski 11.11.1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego, gdzie zaliczono mu czas służby wojskowej w Legionach wynoszący trzy lata, jeden miesiąc i sześć dni. Otrzymał przydział do VI Baonu Strzelców Warszawskich, pod koniec listopada brał udział w rozbrajaniu okupantów. W VI baonie służył w stopniu sierżanta jako dowódca plutonu. Na początku 1919 roku walczył wraz z baonem na froncie ukraińskim w Grupie Operacyjnej „Bug” płka (późniejszego gen. bryg.) Leona Berbeckiego. Na mocy rozkazu Naczelnego Wodza z 29.04.1919 r. VI baon wcielono do 36 pp Legii Akademickiej i przemianowano na II baon 36 pp LA. Józef Bocheński, w stopniu sierżanta sztabowego, walczył w 5 kompanii II baonu, a później w kompanii karabinów maszynowych. Wraz z bratem, również podoficerem 36 pp LA, brał udział w walkach na froncie ukraińskim i bolszewickim. Bracia wyróżnili się w licznych wypadach za Dźwinę „po języka”, a 3.06.1920 r. uczestniczyli w boju pod Duniłowiczami, gdzie pułk starł się z sowiecką 12 Dywizją Strzelecką w składzie sześciu pułków. W boju tym obaj wyróżnili się męstwem i odegrali niezwykle istotne role w przechyleniu szali zwycięstwa na stronę pułku. Za męstwo i bohaterstwo w walkach, a szczególnie w boju pod Duniłowiczami, Józef Bocheński został w 1921 roku odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari V kl. nr 3634; był także odznaczony dwukrotnie Krzyżem Walecznych. Jego brat Wacław, także wnioskowany do odznaczenia Krzyżem Srebrnym VM V kl., w roku 1921 otrzymał Krzyż Walecznych. 28.07.1920 r. podczas boju pod Wólką Józef Bocheński dostał się, wraz z baonem, do niewoli bolszewickiej. Przebywał w obozie jenieckim, a później w więzieniu bolszewickim, z którego uciekł i w kwietniu 1921 roku powrócił do Polski. Za udział w trzecim powstaniu śląskim został odznaczony Gwiazdą Górnośląską. Wrócił do służby w 36 pp LA, otrzymał przydział do 4 kompanii; jako dowódca plutonu, ostatnio w stopniu st. sierżanta, odbywał służbę do 5.05.1922 r. W czasie służby w Legionach i Wojsku Polskim był pięciokrotnie ranny. Po przeniesieniu do rezerwy pracował w Oddziale II Ministerstwa Spraw Wojskowych, a od 1.05.1924 r. do 1.12.1928 r. w Samodzielnym Referacie Informacyjnym Dowództwa Okręgu Korpusu Nr I w Warszawie. Zdał maturę, a w 1928 roku został mianowany ppor. rezerwy ze starszeństwem od dnia 1.07.1925 r. W październiku 1925 roku zawarł związek małżeński z Haliną Lewandowską, z którego 23.11.1930 r. w Warszawie urodził się syn Józef.

Józef Bocheński 24.07.1928 r. został wcielony w rezerwie do 72 pp stacjonującego w Radomiu. 11.12.1928 r. został przyjęty do służby w Straży Granicznej i mianowany aspirantem Śląskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej z przydziałem od 21.12.1928 r. na stanowisko oficera informacyjnego sztabu Wielkopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej w Poznaniu. 18.01.1929 r. złożył przysięgę służbową. 5.11.1929 r. przeniesiony został na stanowisko oficera wywiadowczego w Inspektoracie Granicznym Nr 5 w Gdyni Pomorskiego IO z siedzibą w Czersku (pow. chojnicki). Za zasługi położone na polu zwalczania przemytnictwa Prezes Rady Ministrów nadał mu w roku 1929 Srebrny Krzyż Zasługi, a komendant SG – Odznakę Pamiątkową Straży Granicznej. W 1929 roku był także odznaczony Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921 i Medalem X-lecia Odzyskania Niepodległości. 2.05.1930 r. zdał z wynikiem pomyślnym egzamin służby granicznej w IG Nr 7 w Tczewie. 1.07.1930 r. został awansowany na podkomisarza Straży Granicznej. 13.04.1932 r. odznaczono go Krzyżem Niepodległości.
Podczas służby w IG SG w Gdyni wykrył wielki przemyt do Niemiec złomu żelaza i stali, przeznaczonego dla stoczni francuskich jako część spłaty za dostawy kontrtorpedowców. Padł wówczas ofiarą nieudanego zamachu na życie. Pobity do nieprzytomności, został wrzucony do basenu portowego w Gdyni. Podczas choroby i rekonwalescencji stał się celem nagonki brukowej prasy Pomorza, finansowanej przez kręgi niemieckie. Sprawa przemytu znalazła epilog w sądzie, zapadły wysokie wyroki skazujące, a kilku oficerów, wyższych urzędników Kapitanatu Portu w Gdyni, popełniło samobójstwa.

W 1933 roku Józef Bocheński otrzymał przydział na stanowisko oficera wywiadowczego w Komisariacie Wewnętrznym Kraków Śląskiego Inspektoratu Okręgowego, skąd 1.01.1935 r. przeniesiono go do sztabu Zachodnio-Małopolskiego IO Straży Granicznej w Krakowie. W czasie służby w ZMIOSG odbywał tajne misje wywiadowcze, polegające na rozpoznaniu niemieckich instalacji wojskowych na terenie Prus Wschodnich i Wolnego Miasta Gdańska. Do końca sezonu 1936/1937 był członkiem Sądu Honorowego dla Oficerów Młodszych przy ZMIOSG w Krakowie.

20.12.1935 r. otrzymał przydział do Inspektoratu Granicznego Straży Granicznej w Jaśle na stanowisko oficera wywiadowczego i pierwszego zastępcy kierownika Inspektoratu. Zamieszkał wraz z rodziną w mieszkaniu służbowym, znajdującym się przy Inspektoracie.

Jako oficer wywiadowczy był kierownikiem pracy wywiadowczej na obszarze operacyjnym Inspektoratu, który obejmował powiaty: nowosądecki, gorlicki, jasielski, krośnieński i sanocki. Do jego zadań należało organizowanie szkoleń fachowych dowódców placówek II linii i wywiadowców oraz ścisła współpraca z wydziałami śledczymi policji komórkami „dwójki”. Jego organem wykonawczym w Jaśle była kancelaria skupiająca bezpośrednio podległych wywiadowców, pracujących na posterunkach w terenie. W kwietniu 1938 roku IG w Jaśle przekształcono w Komendę Obwodu Straży Granicznej Jasło, a dotychczasowe stanowisko z-cy kierownika Inspektoratu otrzymało nazwę z-cy komendanta Obwodu. W październiku 1938 roku pkom. Józef Bocheński otrzymał do pracy wywiadowczej w terenie samochód służbowy marki Polski Fiat „Łazik” 509. Po 10 latach służby w SG, 11.11.1938 r. został odznaczony Medalem za Długoletnią Służbę, a 1.04.1939 r. mianowany komisarzem Straży Granicznej. W drugiej połowie sierpnia 1939 roku zaczęła gwałtownie wzrastać ilość aktów terroru na Podkarpaciu, organizowanych przez V kolumnę, m.in. w nocy z 26/27.08.1939 r. na linii kolejowej Nowy Sącz – Stróże uszkodzono most na rzece Kamienicy w miejscowości Jamnica. Józef Bocheński doprowadził do rozpracowania siatki i aresztowania sprawców, którzy wkrótce stanęli przed wymiarem sprawiedliwości.

Z chwilą ogłoszenia mobilizacji powszechnej Straż Graniczna, na podstawie art. 10 rozporządzenia Prezydenta RP z 22.03.1928 r., stała się częścią Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej. Oficerowie i szeregowi SG stali się żołnierzami pełniącymi czynną służbę wojskową, a posiadanie przez nich stopnie służbowe w SG stały się stopniami wojskowymi na czas wojny; stopień komisarza SG stał się stopniem kapitana na czas wojny.

31.08.1939 r. Józef Bocheński pożegnał się z żoną i synem na peronie dworca kolejowego w Jaśle, skąd odjeżdżał do Warszawy pociąg ewakuacyjny dla rodzin wojskowych. Syn, również Józef, zapamiętał oddalającą się postać ojca stojącego na peronie: w wyprasowanym mundurze polowym kapitana z pięciopromiennymi gwiazdkami, z czapką polową na głowie, orderem Virtuti Militari na piersi i kaburą pistoletu u pasa.

We wrześniu 1939 roku kpt. Józef Bocheński walczył wraz z kompanią Straży Granicznej w składzie 2 Brygady Górskiej Grupy Operacyjnej Jasło Armii „Karpaty”, odpierając nacierające oddziały słowackiej 2 Dywizji Piechoty („Skultety”). 5.09.1939 r. od rana Straż Graniczna ścierała się pod Muszyną i Leluchowem z nacierającymi oddziałami słowackimi. Podczas jednego z ataków po stronie polskiej padli zabici i ranni, a kpt. Bocheński otrzymał kilka postrzałów w udo ze słowackiego kaemu. Rannego wyciągnął z pola rażenia, a następnie opatrzył, kapral Stanisław Chojnacki, kierowca kpt. Bocheńskiego ze sztabu Obwodu SG w Jaśle. Kapral transportował rannego kapitana do szpitala polowego w Równem, w rejon przewidywanej koncentracji wojska, tam jednak wkrótce weszły wojska sowieckie, które aresztowały cały szpital polowy. Chojnacki został po dwóch dniach oddzielony od oficerów, a po kilku następnych udało mu się zbiec z niewoli. Wrócił do Jasła, gdzie prawie do końca życia był taksówkarzem. Niemcy, wkrótce po zajęciu Rzeczypospolitej i zorganizowaniu struktur policji bezpieczeństwa, rozpoczęli poszukiwania kpt. Bocheńskiego. Akcją kierował SS-hauptssturmführer Heinrich Hamman, dowódca policji bezpieczeństwa w Nowym Sączu.

Ranny kpt. Bocheński po aresztowaniu przez Sowietów trafił do obozu jenieckiego NKWD w Kozielsku. Rodzina otrzymała od niego jeden list, który dotarł do Warszawy na krótko przed Bożym Narodzeniem 1939 roku. Wkrótce znalazł się na pozycji 65 listy wywozowej z obozu Nr 036/4. Został wywieziony z Kozielska w dniu 22.04.1940 r., między godz. 2:00 a 3:00 w nocy, w jednym transporcie i prawdopodobnie w jednym przedziale z kpt. Józefem Trepiakiem, który pisał pamiętnik. Obaj zostali zastrzeleni przez sowieckich oprawców w Katyniu 23.04.1940 r. i spoczęli w dołach śmierci. Podczas ekshumacji, prowadzonej przez Niemców w 1943 roku, odnaleziono pamiętnik kpt. Trepiaka, a zwłoki kpt. J. Bocheńskiego, oznaczone wówczas numerem 1047 [AM] jako zwłoki NN kapitana, dopiero w roku 1978 zostały zidentyfikowane przez syna na podstawie zapisu, znajdującego się w notatniku odnalezionym przy zwłokach [WO 1047]. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie w Londynie prof. Stanisław Ostrowski nadał dekretem z dnia 11.11.1976 r. zbiorowo Krzyż Virtuti Militari żołnierzom polskim zgładzonym w Katyniu i innych miejscach kaźni, dla upamiętnienia ofiary ich życia, w imię Niepodległej Polski. Józef Bocheński został pośmiertnie awansowany w 2007 roku do stopnia nadkomisarza Straży Granicznej (Rozkaz Personalny nr 96 z 26.10.2007 r. Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji) i majora Wojska Polskiego (decyzja Ministra Obrony Narodowej z dnia 5.10.2007 r.).

Bibliografia (wybór najważniejszych pozycji):

1. Akta Personalne sygn. 416/246 i Rozkazów Komendy Straży Granicznej w Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie oraz Akta CAW AP I 481 Bt. 9114 w Warszawie-Rembertowie.
2. Pomarański S. (1931): Zarys historji wojennej 36-go Pułku Piechoty Legji Akademickiej, wyd. II.
3. Olas F. (1938): Na straży granic Rzeczypospolitej, Warszawa.
4. Księga Chwały Piechoty, Warszawa 1937–1939.
5. Rocznik Oficerski Rezerw 1934, Ministerstwo Spraw Wojskowych – Warszawa.
6. Rybka R. i Stepan K.: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939.
7. Amtliches Material zum Massenmord von Katyn, Berlin 1943.
8. Goniec Krakowski nr 142 z 22.06.1943 r.
9. Tucholski J. (1991): Mord w Katyniu, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa.
10. Kmiecik T. (1947): Przeżycia więźnia politycznego, AP w Nowym Sączu, sygn. Sand. III4.
11. Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 4 z 1989 r. i Nr 3–4 z 1990 r.
12. Bocheński W. (2008): Józef Bocheński kpt. rez. WP komisarz Straży Granicznej (1899–1940) służba Rzeczypospolitej.
13. Kirszak J. (2008): Duniłowicze 1920, 1930, 2008 - Zapomniana bitwa, jej bohaterowie, formy upamiętnienia dawniej i dziś – Konferencja naukowa – Opole, 13–14 listopada 2008 r.
14. Por. Kulczycki J. (1927): Dziennik dowódcy kompanji z walk w Małopolsce Wschodniej i nad Dźwinąw 1919 roku, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy – Warszawa.